Y Llynnoedd Mawr
| Delwedd:Great Lakes, No Clouds (4968915002) Brighter.jpg, ISS-43 the Great Lakes of North America.jpg | |
| Math | group of interconnected lakes  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Gwlad |  Cymru |
| Arwynebedd | 208,610 km² |
| Cyfesurynnau | 45.8°N 84°W |
 | |
_Brighter.jpg,_ISS-43_the_Great_Lakes_of_North_America.jpg){kind=link}
Pum llyn mawr dŵr croyw ar y ffin rhwng yr Unol Daleithiau a Chanada yw'r Llynnoedd Mawr sy'n cysylltu â Chefnfor yr Iwerydd trwy Afon Sant Lawrence. Yn hydrolegol, mae pedwar llyn, oherwydd mae llynnoedd Michigan a Huron yn ymuno yn y Straits of Mackinac. Mae Dyfrffordd y Llynnoedd Mawr yn gwneud teithio ar ddŵr rhwng y llynnoedd yn bosib.
Dyma'r llynnoedd unigol:
- Llyn Superior ("uchaf"), 82,362 km2 (y fwyaf a'r dyfnaf)
- Llyn Michigan, 58,016 km2 (yn gyfan gwbl o fewn yr Unol Daleithiau)
- Llyn Huron, 59,570 km2 (ail fwyaf)
- Llyn Erie, 25,719 km2
- Llyn Ontario, 19,477 km2
Y Llynnoedd Mawr yw'r grŵp mwyaf o lynnoedd dŵr croyw ar y Ddaear, yn ôl cyfanswm arwynebedd, a'r ail-fwyaf yn ôl cyfanswm cyfaint, sef 21% o ddŵr croyw'r Ddaear, yn ôl cyfaint.[1][2][3] Cyfanswm yr arwynebedd yw 94,250 milltir sgwâr (244,106 km2), a chyfanswm y cyfaint (wedi'i fesur ar y datwm dŵr isel) yw 5,439 milltir giwbig (22,671 km3), ychydig yn llai na chyfaint Llyn Baikal (5,666 cu mi neu 23,615 km3, 22–23% o ddŵr croyw wyneb y byd).[4] Oherwydd fod gan y llynnoedd nodweddion tebyg i fôr, megis tonnau cryf, gwyntoedd parhaus, ceryntau cryf, dyfnderoedd mawr, a gorwelion pell, mae'r pum Llynnoedd Mawr wedi cael eu galw'n "foroedd mewndirol" ers cryn amser.[5][6][7][8] Yn ôl ei arwynebedd, Llyn Superior yw'r ail lyn fwyaf yn y byd a'r llyn dŵr croyw mwyaf. Llyn Michigan yw'r llyn mwyaf sydd o fewn un wlad yn gyfan gwbl.[9][10][11][12]
Ffurfiwyd y Llynnoedd Mawr ar ddiwedd y Cyfnod Rhewlifol Olaf, tua 14,000 CP (o flynyddoedd yn ôl), wrth i haenau iâ oedd yn cilio ddatgelu'r basnau a gerfiwyd yn y tir, a oedd wedyn yn llenwi â dŵr tawdd. Mae'r llynnoedd wedi bod yn bwysig o ran teithio, ymfudo, masnach a physgota, gan wasanaethu fel cynefin i lawer o rywogaethau dyfrol mewn rhanbarth sydd â llawer o fioamrywiaeth. Gelwir yr ardal ehangach yn "rhanbarth y Llynnoedd Mawr".[13]
Daearyddiaeth[golygu | golygu cod]
Er bod y pum llyn yn gorwedd mewn basnau ar wahân, maent yn ffurfio un corff o ddŵr croyw, sy'n rhyng-gysylltiedig yn naturiol, o fewn Basn y Llynnoedd Mawr. Fel cadwyn o lynnoedd ac afonydd, maent yn cysylltu canol Gogledd America â Chefnfor yr Iwerydd. O'r ffynhonnell yn Afon Saint Lawrence, mae dŵr yn llifo o Superior i Huron a Michigan, i'r de i Erie, ac o'r diwedd i'r gogledd i Lyn Ontario, yr aber. Mae'r llynnoedd yn draenio ardal eang iawn, trwy lawer o afonydd ac oddeutu 35,000 o ynysoedd.[14] There are also several thousand smaller lakes, often called "inland lakes", within the basin.[15]
Bathymetreg[golygu | golygu cod]
 | |
| Notes: | Mae arwynebedd pob petryal yn gymesur â chyfaint pob llyn. Pob mesuriad yn Datwm Dŵr Isel. |
|---|---|
| Ffynhonnell: | EPA[16] |
| Llyn Erie | Llyn Huron | Llyn Michigan | Llyn Ontario | Llyn Superior | |
|---|---|---|---|---|---|
| Arwynebedd[4] | 25,700 km2 (9,910 mi sgw) | 60,000 km2 (23,000 mi sgw) | 58,000 km2 (22,300 mi sgw) | 19,000 km2 (7,340 mi sgw) | 82,000 km2 (31,700 mi sgw) |
| Cyfaint[4] | 480 km3 (116 cu mi) | 3,500 km3 (850 cu mi) | 4,900 km3 (1,180 cu mi) | 1,640 km3 (393 cu mi) | 12,000 km3 (2,900 cu mi) |
| Drychiad[16] | 174 m (571 ft) | 176 m (577 ft) | 176 m (577 ft) | 75 m (246 ft) | 182.9 m (600.0 ft) |
| Dyfnder cyfartalog | 19 m (62 ft) | 59 m (195 ft) | 85 m (279 ft) | 86 m (283 ft) | 147 m (483 ft) |
| Uchafswm y dyfnder[17] | 64 m (210 ft) | 228 m (748 ft) | 282 m (925 ft) | 245 m (804 ft) | 406 m (1,333 ft) |
| Prif drefi | Buffalo, NY Erie, PA Cleveland, OH Lorain, OH Toledo, OH Sandusky, OH |
Alpena, MI Bay City, MI Owen Sound, ON Port Huron, MI Sarnia, ON |
Chicago, IL Gary, IN Green Bay, WI Sheboygan, WI Milwaukee, WI Kenosha, WI Racine, WI Muskegon, MI Traverse City, MI |
Hamilton, ON Kingston, ON Mississauga, ON Oshawa, ON Rochester, NY Toronto, ON |
Duluth, MN Marquette, MI Sault Ste. Marie, MI Sault Ste. Marie, ON Superior, WI Thunder Bay, ON |
Gan fod arwynebau Llynnoedd Superior, Huron, Michigan, ac Erie i gyd tua'r un drychiad uwchlaw lefel y môr, tra bod Llyn Ontario yn sylweddol is, ac oherwydd bod Sgarpment Niagara yn atal yr holl fordwyo naturiol, gelwir y pedwar llyn uchaf yn gyffredin yn "upper great lakes". Nid yw'r dynodiad hwn yn swyddogol. Mae'r rhai sy'n byw ar lan Llyn Superior yn aml yn cyfeirio at yr holl lynnoedd eraill fel "y llynnoedd isaf", oherwydd eu bod ymhellach i'r de.[18]
Dyfrffyrdd cysylltu sylfaenol[golygu | golygu cod]
- Mae systemau Afon Chicago ac Afon Calumet yn cysylltu Basn y Llynnoedd Mawr â System Afon Mississippi trwy addasiadau a chamlesi o waith dyn.
- Mae Afon Santes Fair, gan gynnwys y Soo Locks, yn cysylltu Llyn Superior â Llyn Huron.
- Mae Culfor Mackinac yn cysylltu Llyn Michigan â Llyn Huron (sy'n un hydrolegol).
- Mae Afon St Clair yn cysylltu Llyn Huron â Llyn St. Clair.
- Mae Afon Detroit yn cysylltu Llyn St. Clair â Llyn Erie.
- Mae Afon Niagara, gan gynnwys Rhaeadr Niagara, yn cysylltu Llyn Erie â Llyn Ontario.
- Mae Camlas Welland, sy'n osgoi Afon Niagara, yn cysylltu Llyn Erie â Llyn Ontario.
- Mae Afon St Lawrence a Llwybr Molorol Lawrence yn cysylltu Llyn Ontario â Gwlff Saint Lawrence, sy'n cysylltu â Chefnfor yr Iwerydd.
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ "Great Lakes". US Epa.gov. 28 Mehefin 2006. Cyrchwyd 19 Gorffennaf 2011.
- ↑ "LUHNA Chapter 6: Historical Landcover Changes in the Great Lakes Region". Biology.usgs.gov. November 20, 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 Ionawr 2012. Cyrchwyd 19 Chwefror 2011.
- ↑ Ghassemi, Fereidoun (2007). Inter-basin water transfer. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86969-0.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 "Great Lakes: Basic Information: Physical Facts". United States Environmental Protection Agency (EPA). 25 Mai 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar May 29, 2012. Cyrchwyd November 9, 2011.
- ↑ "The Top Ten: The Ten Largest Lakes of the World". infoplease.com.
- ↑ Rosenberg, Matt. "Largest Lakes in the World by Area, Volume and Depth". About.com Education. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-02-17. Cyrchwyd 2021-05-18.
- ↑ Hough, Jack (1970) [1763]. "Great Lakes". The Encyclopædia Britannica. 10 (arg. Commemorative Edition for Expo'70). Chicago: William Benton. t. 774. ISBN 978-0-85229-135-1.
- ↑ "Large Lakes of the World". factmonster.com.
- ↑ "The Top Ten: The Ten Largest Lakes of the World". infoplease.com.
- ↑ Rosenberg, Matt. "Largest Lakes in the World by Area, Volume and Depth". About.com Education. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-02-17. Cyrchwyd 2021-05-18.
- ↑ Hough, Jack (1970) [1763]. "Great Lakes". The Encyclopædia Britannica. 10 (arg. Commemorative Edition for Expo'70). Chicago: William Benton. t. 774. ISBN 978-0-85229-135-1.
- ↑ "Large Lakes of the World". factmonster.com.
- ↑ Great Lakes Archifwyd 2020-02-20 yn y Peiriant Wayback.. America 2050. Adalwyd 7 Rhagfyr 2016.
- ↑ Tom Bennett (1999). State of the Great Lakes: 1997 Annual Report. Diane Publishing. t. 1991. ISBN 978-0-7881-4358-8.
- ↑ Likens, Gene E. (2010). Lake Ecosystem Ecology: A Global Perspective. Academic Press. t. 326. ISBN 978-0-12-382003-7.
- ↑ 16.0 16.1 "Great Lakes Atlas: Factsheet #1". United States Environmental Protection Agency. March 9, 2006. Cyrchwyd December 3, 2007.
- ↑ "Great Lakes Map". Michigan Department of Environmental Quality. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 Tachwedd 2011. Cyrchwyd November 27, 2011.
- ↑ W. Bruce Bowlus (2010). Iron Ore Transport on the Great Lakes: The Development of a Delivery System to Feed American Industry. McFarland. t. 215. ISBN 978-0-7864-8655-7.