Robert Ellis (Cynddelw)

Robert Ellis
Ffugenw	Cynddelw
Ganwyd	3 Chwefror 1812  Pen-y-bont-fawr
Bu farw	19 Awst 1875
Dinasyddiaeth	Cymru
Galwedigaeth	bardd, gweithiwr bôn braich, ysgrifennwr
Plant	Fanny Ellis, Robert Ellis

Cynddelw ar ddiwedd ei oes

Bardd, golygydd a geiriadurwr Cymreig oedd Robert Ellis (3 Chwefror 1812 – 19 Awst 1875), neu Cynddelw, ganed yn Nhyn y Meini, Bryndreiniog, ger Penybontfawr, plwyf Llanrhaeadr-ym-Mochnant, yn yr hen Sir Drefaldwyn, (Powys). Un o'i weithiau mwyaf nodedig yw'r cywydd i'r Berwyn, sy'n cychwyn gydag, I Ferwyn af i orwedd, ei graig fawr yn garreg fedd.

Gyrfa a gwaith llenyddol

Gwas fferm ydoedd o 1822 hyd 1835. Dechreuodd bregethu yn 1834 a chafodd yrfa hir fel gweinidog gyda'r Bedyddwyr. Bu'n gweinidogaethu yn Llanelian a Llanddulas, 1836-8 ; Glynceiriog, 1838-42; Sirhowy, 1847-62 a Chaernarfon rhwng 1862-75.

Bu'n olygydd ar y cylchgronau Y Tyst Apostolaidd (1845-1850) ac Y Tyst (1857). Cyfranodd erthyglau ar Carnhuanawc a Dr William Owen Pughe i'r Gwyddoniadur Cymreig yn ogystal â chynorthwyodd Gweirydd ap Rhys ar ei gampwaith Hanes y Brytaniaid a'r Cymry.

Roedd Cynddelw yn ffigwr adnabyddus ym myd llenyddol Cymru ganol y 19g. Golygodd Geiriadur y Bardd (d.d.), ac ail argraffiadiau o ddau glasur o'r 18g, sef Gorchestion Beirdd Cymru (1864) a Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (sic) (Lerpwl, 1873).

Gweithiai'n gadarn o blaid y Gymraeg ac yn 1867 cyhoeddodd ei eiriadur arloesol Geiriadur Cymreig Cymraeg, gyda'r is-deitl "sef, Geiriau Cymraeg yn cael eu hegluro yn Gymraeg". Dyma'r geiriadur uniaith Gymraeg gyntaf. Symbyliad Cynddelw oedd ennyn mwy o barch gan y Cymry at eu hiaith eu hunain. Fel y dywed yn ei ragymadrodd i'r gyfrol,

Dyma i chwi gynnyg newydd, a gwahanol i ddim a gafwyd o'r blaen, ym maes Geiriaduriaeth hen iaith y Cymry... Pa beth a ddywedasai y Saeson pe buasent yn awr heb yr un Geirlyfr yn eu hiaith eu hunain, namyn Saesonaeg a Lladin, neu Saesonaeg a Ffrangcaeg, etc.? Ond gadawyd ni hyd heddyw i ymdaro fel y gallem ar Eirlyfrau Cymraeg wedi eu hegluro yn Saesonaeg, neu yn y gwrthwyneb.

O'i waith ei hun, cyhoeddodd Manion Hynafiaethol (1873), cofiannau i'w athro John Williams (1805–1856) a Dr Ellis Evans o Gefn-mawr. Ymddangosodd eu cerddi yn y wasg Gymraeg ac fe'i cyhoeddwyd mewn un gyfrol, Barddoniaeth Cynddelw (1877) wedi ei farw yn ei hen gartref, y Gartheryr, rhwng Croesoswallt a Llanrhaeadr.

Llyfryddiaeth

Gwaith Cynddelw

Llyfrau gwreiddiol

• Tafol y Beirdd
• Geiriadur y Bardd (H. Humphreys, Caernarfon. Dim dyddiad, tua'r 1870au)
• Geiriadur Cymreig Cymraeg (1867)
• Manon Hynafiaethol (1873)
• Barddoniaeth Cynddelw, golygwyd gan Ioan Arfon (1877)

Golygydd

• Gorchestion Beirdd Cymru (1864)
• Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (sic) (Isaac Foulkes, Lerpwl, 1873)

Llyfryddiaeth

• D. Ambrose Jones, Llenyddiaeth a Llenorion Cymreig y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg (Lerpwl, 1922). Tud. 84-86.
• David Williams, Cofiant Cynddelw (1925)