Ffenestr Cymru, Birmingham, Alabama

Llun o'r ffenestr liw; nodir ar y gwaelod Given by the people of Wales.

Y bedair ferch ifanc a laddwyd (clocwedd o'r brig chwith: Addie Mae Collins, Cynthia Wesley, Carole Robertson a Carol Denise McNair).

Mae Ffenestr Cymru, Birmingham, Alabama yn ffenestr wydr lliw a gynlluniwyd gan yr arlunydd Eingl-Gymreig John Petts. Talwyd amdano trwy danysgrifiad ymysg pobl Cymru fel arwydd o gydymdeimlad pobl Cymru ag Eglwys Bedyddwyr 16th Street, Birmingham, Alabama wedi ymosodiad terfysgaidd ar yr eglwys gan y Ku Klux Klan. O ganlyniad i'r ymosodiad, ar 15 Medi 1963, lladdwyd pedair merch groenddu wrth iddynt fynychu'r Ysgol Sul.

Cefndir hanesyddol

Wedi darganfod Yr America gan Christopher Columbus, tir enfawr ond prin ei boblogaeth, dechreuodd ymerodraethau Ewrop; Sbaen, Portiwgal, Ffrainc a Phrydain Fawr mewnforio miliynau o bobl o gyfandir Affrica, yn bennaf, i'r tiroedd newydd eu darganfod, er mwyn eu gweithio fel caethweision.

Roedd caethwas yn cael ei gyfrif, yn gyfwerth â mochyn, buwch neu ddafad ac yn un o anifeiliaid tirfeddiannwr.

Daeth caethwasiaeth yn anghyfreithiol yn niwedd y 18g a dechrau’r 19g mewn nifer o daleithiau gogleddol yr Unol Daleithiau ond roedd yn ehangu yn nifer o daleithiau’r de. Yn etholiad 1860 etholwyd Abraham Lincoln yn Arlywydd, roedd Lincoln yn gwrthwynebu caethwasiaeth ac am ei wneud yn anghyfreithlon. Roedd y taleithiau deheuol yn gweld hyn fel ymosodiad ar eu hawliau cyfansoddiadol. Penderfynodd nifer o daleithiau’r De i dynnu allan o UDA a bu rhyfel cartref rhwng y taleithiau oedd am gadw'r Undeb yn unedig a'r sawl oedd am rannu'r wlad yn ddwy rhwng 1861 a 1865. Enillwyd y frwydr gan y Gogledd ac ar Ragfyr 6, 1865, daeth pob caethwas trwy'r wlad yn bobl rydd..

Er iddynt gael eu rhyddhau o gaethwasiaeth, bu pobl o dras Affricanaidd yn ddioddef o ragfarn a diffyg hawliau am ddegawdau wedi’r gwrthryfel, yn arbennig felly yn y taleithiau oedd wedi cefnogi'r ochr a gollodd y rhyfel cartref. Bu ymgyrchoedd i geisio sicrhau hawliau pobl croenddu ar y naill law a mudiadau adweithiol, pwerus, yn erbyn rhoi hawliau i bobl groenddu ar y llaw arall. Ymysg y gwaethaf o'r mudiadau adweithiol oedd y Ku Klux Klan.

Ku Klux Klan

Mae’r Ku Klux Klan, sy'n dal i fodoli, yn fudiad terfysgol sy’n credu mewn goruchafiaeth pobl croenwyn ac yn defnyddio trais a thorcyfraith i geisio atal hawliau dynol rhag pobl nad ydynt yn groenwyn.

Prif: Ku Klux Klan

Fel rhan o'u hymgyrch, gosododd y Ku Klux Klan fom yn Eglwys Bedyddwyr 16 Street, Birmingham, Alabama ar 15 Medi, 1963, a laddodd bedair merch ddu a oedd yn mynychu'r ysgol Sul .

Apêl Cymru

Fe glywodd John Petts, arlunydd gwydr lliw o Lansteffan, am y digwyddiad ar y radio. Dywedodd mewn cyfweliad bod y newyddion ar y radio wedi torri ei galon fel tad, wrth glywed am farwolaeth erchyll y plant, ac fel crefftwr wrth glywed am y difrod i’r adeilad. Cysylltodd â’r Western Mail gan awgrymu bod pobl Cymru yn codi arian i dalu am ffenestr lliw newydd i’r eglwys fel arwydd o gydymdeimlad Cristnogol yn wyneb y drwg dinistriol. Lansiodd y papur ymgyrch o dan y pennawd: Alabama: Chance for Wales to Show the Way. Cytunwyd na fyddai rhoddion unigol yn fwy na hanner coron gan nad oedd Petts na’r papur am i unigolyn cyfoethog talu am y ffenestr gyfan; ond am i’r ffenest bod yn anrheg gan bobl gyffredin Cymru. Y nod oedd codi £500 ond o fewn ychydig ddyddiau casglwyd £900.

Anfonwyd telegram at y Parch. John Cross, gweinidog yr eglwys yn Birmingham yn dweud: Mae pobl Cymru'n cynnig ail-greu a chodi ffenestr lliw i ddisodli'r un sydd wedi'i chwalu yn y bomio o'ch eglwys. Maent am wneud hyn fel symbol o gysur a chefnogaeth. Derbyniwyd ateb yn derbyn y cynnig gan nodi mae Cymru oedd yr unig wlad i gynnig cymorth uniongyrchol a materol.

Y ffenestr

Comisiynwyd Petts i gynllunio’r ffenestr gan ddefnyddio arian yr apêl i dalu am y deunydd a’r gost o ddanfon y ffenestr draw i’r Unol Daleithiau. Mae’r ffenestr yn dangos Iesu du yn dioddef mewn ystum o’r croeshoeliad, gydag un llaw wedi ymledu mewn protest at y trais, a'r llall mewn ystum o dderbyn y sawl oedd wedi dioddef ato ef. Mae’r groes yn symbol o jet o ddŵr yn cael ei saethu allan o un o’r canonau dŵr oedd yn cael eu defnyddio yn erbyn ymgyrchwyr am hawliau sifil. Ar waelod y ffenestr mae’r geiriau You Do It to Me, wedi'u hysbrydoli gan eiriau Iesu yn Mathew 25:40 Yn wir, 'rwy'n dweud wrthych, yn gymaint ag ichwi ei wneud i un o'r lleiaf o'r rhain, fy nghymrodyr, i mi y gwnaethoch.

Roedd y syniad o ddarlunio’r Iesu fel dyn croenddu yn ddadleuol iawn ar y pryd gyda rhai yn awgrymu ei fod yn gabledd. Ond mae Arthur Price, gweinidog yr eglwys yn anghytuno. Wrth siarad ar raglen ar Radio 4 yn 2011 meddai ...I think the major message we try to take out of the window is not so much identifying Christ's colour but knowing that Christ identifies with us.