Canu rhydd Cymraeg

Llenyddiaeth Gymraeg

Prif Erthygl Llenyddiaeth Gymraeg Llenorion 550-1600 · 1600-heddiw Cyfnodau Canu cynnar · Oesoedd Canol 16eg ganrif · 17eg ganrif · 18fed ganrif 19eg ganrif · 20fed ganrif Barddoniaeth a drama Yr Hengerdd · Canu'r Bwlch Beirdd y Tywysogion · Beirdd yr Uchelwyr Blodeugerddi · Mesurau Hen Benillion · Canu Rhydd Drama · Anterliwtiau Rhyddiaith Rhyddiaith Cymraeg Canol Mabinogi · Y Tair Rhamant Trioedd Ynys Prydain Nofelau · Straeon byrion Erthyglau eraill Llawysgrifau · Llên gwerin Llenyddiaeth plant Mynegai i erthyglau cysylltiedig

Canu nad yw yn y mesurau caeth traddodiadol yw Canu Rhydd Cymraeg.

Mae'n ddiamau fod canu rhydd, cerddi heb gynghanedd lawn ar fesurau syml, wedi bod yn rhan o lenyddiaeth Gymraeg ers yr Oesoedd Canol cynnar, ond yn yr 16g ceir toreth o gerddi ar fesurau a cheinciau newydd, nifer fawr ohonynt yn dangos dylanwad canu poblogaidd cyffelyb yn Lloegr: gelwir hyn y Canu Rhydd Newydd. O'r 16g ymlaen, er gwaethaf dadeni clasurol y 18g a welodd beirdd fel Goronwy Owen yn adfywio'r hen fesurau, gellir rhannu cwrs barddoniaeth Gymraeg yn ddwy brif ffrwd, sef y canu caeth a'r canu rhydd.

Yr Hen Ganu Rydd

Ceir digon o dystiolaeth fod mesurau rhydd digynghanedd wedi bodoli ers cyfnod cynnar iawn yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Rhaid cofio yn ogystal mae cyfundrefn artiffisial braidd oedd y pedwar mesur ar hugain a sefydlwyd fel canon yn oes y Cywyddwyr a bod y Gogynfeirdd yn defnyddio amrywiaeth o fesurau eraill. Ceir enghreifftiau o rai o Feirdd yr Uchelwyr yn torri rheolau Cerdd Dafod hefyd, gan hebgor y brifodl yn llwyr neu ddefnyddio cynghanedd lac, er enghraifft. Cynnyrch y Glêr, beirdd is eu statws, oedd llawer o'r canu rhydd cynnar. Ceir sawl enghraifft yn y Canu Darogan hefyd. Un o'r hoff fesurau oedd y draethodl a cheir rhyddid mawr yn y nifer o sillafau mewn llinell, yr odl, a rheolau cynghanedd. Cywreinio'r draethodl a roddodd fod i'r cywydd yn y 14g. Rhyw hanner ffordd rhwng y mesurau caeth traddodiadol a chanu rhydd go iawn yw'r canu hyn, ac mae'n gynhenid Gymraeg.

Canu Rhydd Newydd

Ar ddiwedd yr Oesoedd Canol, ac yn neilltuol yn yr 16g, gwelir beirdd proffesiynol yn digon bodlon i ganu ar y mesurau rhydd, er enghraifft Siôn Tudur, Wiliam Phylip a Llywelyn Siôn. Canu rhai uchelwyr ar y mesurau rhydd Cymraeg hefyd, fel Rowland Vaughan o Gaer Gai. Ceir beirdd o safon is yn canu ar y mesurau hyn yn bennaf neu'n gyfangwbl, er enghraifft Robin Clidro.

O ganol yr 16g ymlaen gwelir math newydd o ganu rhydd yn datblygu, dan ddylanwad canu rhydd Lloegr. Dechreuwyd defnyddio ceinciau Seisnig poblogaidd ar gyfer cerddi Cymraeg, arfer a barhaodd hyd y 18g gan feirdd fel Huw Morus (Eos Ceiriog) ac a welir hefyd yng ngwaith nifer o feirdd y ganrif olynol, fel Talhaiarn a Mynyddog. Ond nid canu rhydd diarddurn mohono. Mae rhai o'r hen gerddi rhydd yn ddigon cywrain, yn gymysgedd o elfennau cynghaneddol ac odlau a rhyddid y canu rhydd pur. Ceir enghraifft ragorol o waith Edmwnd Prys, archddiacon Meirionnydd:

Llwyn nid pell, nodau heb ballu,

Llwyn Ebrillaidd llawn briallu,

Lle gwawd teg a llygad dydd;

Glyn a meillion Glanme am allu

A gwyrdd ddillad gwir ddiwallu

Yn llenwi llawenydd.

Mathau o ganu rhydd yw'r Hen Benillion hefyd, sy'n parhad o draddodiad o ganu digynghanedd neu gynghanedd lac a welir yng ngwaith y Glêr ac eraill yn yr Oesoedd Canol.

Canu rhydd a geir yn y cyfieithiadau Cymraeg o'r Salmau hefyd. Yn ddiweddarach cawn fod emynwyr mawr Cymru fel Williams Pantycelyn yn defnyddio mesurau rhydd yn effeithiol iawn, ac o hynny ymlaen mae'r canu rhydd yn ennill ei le ochr yn ochr â'r canu caeth mewn barddoniaeth Gymraeg.

Canu rhydd diweddar

Yn yr 20g dylanwadwyd ar rai i feirdd Cymru gan y mathau arbrofol o ganu rhydd a ddaeth yn boblogaidd mewn gwledydd fel Ffrainc a Lloegr. Un o'r beirdd mwyaf "chwyldroadol" yn ei ddewis o gyfrwng oedd Euros Bowen. Aeth ati i ymryddrhau'n llwyr o afael yr hen fesurau. Dywedodd yn ei ragair i'w gyfrol Cerddi Rhydd (1961), ei fod yn ceisio gwneud heb

yr un peth yn arbennig a oedd yn perthyn i'r hen ddull o lunio barddoniaeth, sef y llinell. Golygai hynny sgrifennu yn nhrefn mynegiant rhithmig yn unig, a'r cymal, neu'r frawddeg, neu'r paragraff felly'n unedau mynegiant a rhythm.

Llyfryddiaeth

• Gwynn ap Gwilym ac Alan Llwyd (gol.), Blodeugerdd o Farddoniaeth Gymraeg yr Ugeinfed Ganrif (Cyhoeddiadau Barddas, 1987). Blodeugerdd sy'n cynnwys rhai o gerddi rhydd pwysicaf yr 20g.
• E. G. Millward (gol.), Blodeugerdd Barddas o Gerddi Rhydd y Ddeunawfed Ganrif (Cyhoediadau Barddas, 1991)
• Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944). Pennod VII: 'Barddoniaeth Rydd'.
• T. H. Parry-Williams (gol.), Canu Rhydd Cynnar (Caerdydd, 1932)
• T. H. Parry-Williams (gol.), Carolau Richard White (Caerdydd, 1931)