Y Môr Baltig
 | |
| Math | môr canoldir, môr ymylon, inland sea  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | dwyrain, gorllewin |
De-Ostsee.ogg | |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Gogledd Cefnfor yr Iwerydd, Cefnfor y Byd |
| Gwlad | Sweden, y Ffindir, Rwsia, Estonia, Latfia, Lithwania, Gwlad Pwyl, yr Almaen, Denmarc |
| Arwynebedd | 377,000 ±1000 km² |
| Yn ffinio gyda | Øresund, Great Belt, Little Belt |
| Cyfesurynnau | 58°N 20°E |
 | |
Môr rhwng Llychlyn a gwledydd cyfandir Ewrop yw'r Môr Baltig neu'r Môr Llychlyn, sy'n gangen o Gefnfor yr Iwerydd. Mae cyswllt o Fôr y Gogledd i'r Môr Baltig trwy Skagerrak a Kattegat, dau gulfor rhwng Denmarc, Norwy a Sweden. Mae ei harwynebedd yn yn 413,000 km² ac mae'n cynnwys 21,600 km³ o ddŵr. Gyda dyfnder cyfartalog o 52m, sy'n ymestyn i 459m ar ei ddyfnaf, mae'n fôr bas iawn. Yn ogystal dim ond 1% o gynnwys y dŵr sy'n halen yn y môr hwn, sy'n golygu ei fod yn llai hallt na moroedd eraill.
Daearyddiaeth[golygu | golygu cod]
Y gwledydd ac ardaloedd o gwmpas y Môr Baltig yw Sweden, y Ffindir, Ffederasiwn Rwsia, Estonia, Latfia, Lithwania, Kaliningrad Oblast (clofan bychan Ffederasiwn Rwsia), Gwlad Pwyl, yr Almaen a Denmarc.
Y gylffiau mawr yw Gwlff Bothnia rhwng Sweden a'r Ffindir, Gwlff y Ffindir rhwng y Ffindir a'r gwledydd Baltaidd a Gwlff Riga rhwng Estonia a Latfia.
Yr ynysoedd mwyaf yw Gotland ac Öland (Sweden), Åland (y Ffindir), Hiiumaa a Saaremaa (Estonia). Ceir ynysoedd niferus oddi ar dir mawr Denmarc, e.e. Bornholm, Sjælland a Fyn. Mae Åland yn dalaith annibynnol a heb arfbais yn y Ffindir. Mae'r bobl sydd yn byw ar yr ynys yn siarad Swedeg ac mae baner sydd yn wahanol iawn i un y Ffindir gan yr ynys. Mae'n aelod-wladwriaeth annibynnol yng Nghyngor y Gogledd (Nordic Council).
Mae'n bosib mynd trwy afonydd a chamlesi i Afon Volga yn Rwsia, ac oddi yno ymlaen i'r Môr Gwyn, y Môr Du, Môr Asof a Môr Caspia.
Mae'r Môr Baltig yn enwog am ei ambr.
Geirdarddiad[golygu | golygu cod]
Roedd Tacitus yn ei alw’n Mare Suebicum ar ôl pobl Germanaidd y Suebiref>Tacitus, Germania]](online text): Ergo iam dextro Suebici maris litore Aestiorum gentes adluuntur, quibus ritus habitusque Sueborum, lingua Britannicae propior. – "Upon the right of the Suevian Sea the Æstyan nations reside, who use the same customs and attire with the Suevians; their language more resembles that of Britain."[1], a galwodd Ptolemi y môr yn Fôr Sarmatiaidd ar ôl y Sarmatiaid,[2] ond y cyntaf i’w enwi'n Fôr y Baltig (Lladin Canoloesol: Mare Balticum) oedd y croniclydd Almaenig o’r 11g Adam o Bremen.
Mae tarddiad yr enw "Baltig" ychydig yn amwys; fe'i mabwysiadwyd i'r Ieithoedd Slafonaidd a Ffinneg a siaredir o amgylch y môr, fwy na thebyg oherwydd rôl Lladin Ganoloesol mewn cartograffeg. Efallai ei fod wedi'i gysylltu â'r gair "gwregys" yn yr Ieithoedd Germanaidd, enw a ddefnyddir ar gyfer dau gulfor Denmarc, "y Belts", tra bod eraill yn honni ei fod yn deillio'n uniongyrchol o ffynhonnell y gair Almaeneg, Lladin balteus sef "gwregys".[3] Cymharodd Adam o Bremen ei hun y môr â siap gwregys, gan nodi ei fod yn cael ei enwi felly oherwydd ei fod yn ymestyn trwy'r tir fel gwregys ("Balticus, eo quod in modum baltei longo tractu fesul Scithicas regiones tendatur usque yn Greciam").
Hanes[golygu | golygu cod]
Yn y clasuron[golygu | golygu cod]
_3.JPG)
Ar adeg yr Ymerodraeth Rufeinig, roedd y Môr Baltig yn cael ei alw'n Mare Suebicum neu Mare Sarmaticum. Disgrifiodd Tacitus yn ei Agricola a Germania OC 98 y Mare Suebicum, a enwyd ar ôl y Suebi, yn ystod misoedd y gwanwyn, fel môr hallt lle torrodd yr iâ gyda thalpiau'n arnofio. Wedi peth amser ymfudodd y Suebi i'r de-orllewin i fyw dros dro yn ardal Rhineland yn yr Almaen fodern, lle mae eu henw wedi goroesi yn y rhanbarth hanesyddol o'r enw Swabia. Galwodd Jordanes ef yn "Fôr Germanaidd" yn ei waith, y Getica.
Y Canol Oesoedd[golygu | golygu cod]
Yn yr Oesoedd Canol cynnar, adeiladodd masnachwyr Llychlynnaidd (Sgandinafaidd) ymerodraeth fasnach o amgylch y Baltig. Yn ddiweddarach, ymladdodd y Llychlynwyr am reolaeth ar y Baltig yn erbyn llwythau Wendish a oedd yn preswylio ar y lan ddeheuol. Defnyddiodd y Llychlynwyr afonydd Rwsia hefyd ar gyfer llwybrau masnach, gan ddod o hyd i'w ffordd yn y pen draw i'r Môr Du a de Rwsia. Cyfeirir at y cyfnod hwn lle roedd y Llychlynwyr yn llwyddiannus fel "Oes y Llychlynwyr".
Gwledydd y Môr Baltig[golygu | golygu cod]
Mae nifer o wledydd yn ffinio â'r môr, ond gelwir Estonia, Latfia a Lithwania yn "y Gwledydd Baltig".
Gwledydd sy'n ffinio â'r môr:
Gwledydd sydd ym masn y Baltig ond sydd heb ffinio â'r môr:
Ynysoedd a gorynysoedd[golygu | golygu cod]
|
Dinasoedd a phorthladdoedd[golygu | golygu cod]
Y dinasoedd arfordirol mwyaf:
|
|
Porthladdoedd pwysig (er nad yn ddinasoedd mawr):
|
Diffiniadau swyddogol[golygu | golygu cod]
Gweinyddiaeth[golygu | golygu cod]
Mae Confensiwn Helsinki ar Ddiogelu Amgylchedd Morol Ardal Môr y Baltig yn cynnwys y Môr Baltig a'r Kattegat, heb alw Kattegat yn rhan o'r Môr Baltig:
- "At ddibenion y Confensiwn hwn 'Ardal y Môr Baltig' fydd Môr y Baltig a'r Fynedfa i'r Môr Baltig, wedi'i ffinio â chyfochrog y Skaw yn y Skagerrak ar 57° 44.43'N."[4]
Trafnidiaeth hanesyddol[golygu | golygu cod]
Yn hanesyddol, casglodd Teyrnas Denmarc drethi o longau ar y ffin rhwng y cefnfor a'r Môr Baltig dan glo, ochr yn ochr: yn yr Øresund yng nghastell Kronborg ger Helsingør; yn y Llain Fawr yn Nyborg; ac yn y Belt Fach yn ei rhan gul yn Fredericia, wedi i'r cadarnle hwnnw gael ei adeiladu. Rhan gul y Belt Fach yw'r "Middelfart Sund" ger Middelfart.[5]
Eigioneg[golygu | golygu cod]
Mae'r mwyafrif o ddaearyddwyr yn cytuno mai'r ffin ffisegol a ffefrir yn y Baltig yw llinell a dynnir trwy ynysoedd de Denmarc, Drogden-Sill a Langeland.[6] Mae Sill Drogden i'r gogledd o Køge Bugt ac mae'n cysylltu Dragør yn ne Copenhagen â Malmö; fe'i defnyddir gan Bont Øresund, gan gynnwys Twnnel Drogden. Yn ôl y diffiniad hwn, mae Culfor Denmarc yn rhan o'r fynedfa, ond mae Bae Mecklenburg a Bae Kiel yn rhannau o'r Môr Baltig. Ffin arferol arall yw'r llinell rhwng Falsterbo, Sweden, a Stevns Klint, Denmarc, gan mai dyma ffin ddeheuol Øresund. Dyma hefyd y ffin rhwng yr Øresund deheuol bas (gyda dyfnder nodweddiadol o 5–10 metr yn unig) a dŵr dyfnach.
Hydrograffeg a bioleg[golygu | golygu cod]
Mae Drogden Sill (dyfnder o 7 m (23 tr)) yn gosod terfyn i Øresund a Darss Sill (dyfnder o 18 m (59 tr)), a therfyn i'r Môr Belt.
Mae'r siliau bas yn rhwystrau i lif dŵr halen trwm o'r Kattegat i'r basnau o amgylch Bornholm a Gotland.
Mae gan y Kattegat a Môr Baltig de-orllewinol ocsigeniad da ac mae ganddyn nhw'n llawn bywyd morol. Mae gweddill y Môr yn hallt, yn dlawd o ran ocsigen, ac mewn rhywogaethau. Felly, yn ystadegol, po fwyaf o'r fynedfa sydd wedi'i chynnwys yn ei ddiffiniad, yr iachach y mae'r Baltig yn ymddangos; i'r gwrthwyneb, po fwyaf cul y caiff ei ddiffinio, y mwyaf o fygythiad y mae ei fioleg yn ymddangos.
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ (English text online)
- ↑ Ptolemi, Geographia III, pennod 5
- ↑ Nodyn:In lang Balteus yn Nordisk familjebok.
- ↑ "Text of Helsinki Convention". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 Mai 2014. Cyrchwyd 26 Ebrill 2014.
- ↑ "Sundzoll".
- ↑ "Fragen zum Meer (Antworten) - IOW". www.io-warnemuende.de.
Dolenni allanol[golygu | golygu cod]
- (Pwyleg) (Saesneg) (Almaeneg) Môr Baltig
- (Pwyleg) (Saesneg) (Almaeneg) Môr Baltig[dolen marw]